Miasto jako galeria
Warstwy czasu i miejsca
Witaj w historycznym centrum Koszyc, w największym miejskim rezerwacie zabytków w całej Słowacji. Pierwsza pisemna wzmianka o Koszycach pochodzi z 1230 roku, a Koszyce wymieniane są jako Villa Cassa. Odkryj Koszyce poprzez architekturę, zatrzymaj się w dowolnym miejscu i sprawdź, w którym miejscu na 800-letniej osi czasu się zatrzymałeś. Odkrywaj warstwy czasu i miejsca, zarówno w poziomie, jak i w pionie.
Doskonałym przewodnikiem po warstwach czasu i architekturze Koszyc może być pełna ciekawostek publikacja Style piękna w Koszycach (Štýly krásy v Košiciach). Jeśli jednak wolisz zwiedzać miasto w towarzystwie człowieka z krwi i kości, możesz zarezerwować oprowadzanie z autorem książki, Milanem Kolcunem, najsłynniejszym przewodnikiem po Koszycach. W Regionalnym Punkcie Informacyjnym (RIB) możesz liczyć na pomoc w zorganizowaniu oprowadzania tematycznego. Gwarantujemy, że po powrocie na pewno będziesz chciał kupić jego książkę, a autor z przyjemnością Ci ją zadedykuje.
Antyk – czy szóstką dojadę na Akropol?
W koszyckim rezerwacie zabytków możesz znaleźć antyczne odniesienia. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów architektury antycznej są kolumny. To one jako pierwsze kojarzą nam się z Akropolem czy Panteonem. To one zainspirowały też architektów projektujących pełne powagi i dostojności budowle z kolumnadami przy wejściu (pałace Forgáča i Csáky-Desewffy). Ślady antyku można znaleźć także na zdobieniach fasady katedry św. Elżbiety. Są to trzy głowy o ekspresyjnym wyrazie twarzy. Tajemniczość antycznych muz przypadła do gustu także koszyckiemu mistrzowi rzeźby – Mathý’emu. Jego spuściznę nawiązującą do sztuki antyku można podziwiać w przestrzeni wystawienniczej, jaką jest Dom Sztuki (Dom umenia). Inne antyczne muzy można znaleźć przy ulicy Hlavnej pod numerem 76, a jest ich dokładnie dziewięć. Jednak te architektoniczne akcenty są tylko przypomnieniem antycznej przeszłości. Najwierniejszym nawiązaniem do Rzymu w Koszycach jest kamień wmurowany w ścianę Wieży Urbana. Tylko skąd wziął się rzymski kamień z III-IV wieku w Koszycach?
Mapa z zaznaczonymi elementami antycznymi w Koszycach.
Styl romański – Ave visitor, ave Koszyce!
Spuścizna kulturowa wielkiego Cesarstwa Rzymskiego rozprzestrzeniała się w Europie już od X wieku. Zgodnie ze wzmiankami historycznymi po kolejnych stu latach dotarła także na wschód, do dzisiejszych Koszyc. Nie zachowała się tu w kształtach ulic, ale jej ślady nosi gotycka katedra św. Elżbiety, wzniesiona na miejscu, w którym w XI wieku stał romański kościół parafialny. Nawiasem mówiąc, podczas remontu odkopano także zarysy pierwotnego kościoła szerokiego na 14 m i długiego na 27,8 m. Istnienie kościoła jest również udokumentowane na planie średniowiecznych Koszyc, który znajduje się w archiwum miasta Karlsruhe. Zabytkami w stylu romańskiego w naszym mieście są: znajdująca się katedrze chrzcielnica z brązu i kamienny lew, który niegdyś zamieszkiwał południowo-wschodni narożnik krużganku na wieży Urbana.
W atmosferę romańskiego pałacu królewskiego można zanurzyć się w podziemiach hotelu Zlatý dukát, którego nazwa nawiązuje do jednego ze znalezionych koszyckich skarbów. Podczas remontu w 1950 roku, kiedy z pomieszczeń piwnicy korzystała spółdzielnia spożywców Jednota, wykopano około 10 kilogramów złotych klejnotów, które ukryła tam przed deportacją do obozu koncentracyjnego rodzina Sternów. Natomiast jak wyglądało przejście ze stylu romańskiego do gotyku, widać w najstarszym koszyckim kościele (dominikanów). Najdawniejszych elementów trzeba wypatrywać wysoko w kapitelach kolumn. Zwróć uwagę na łuki, te o łagodnych zakończeniach są charakterystyczne dla stylu romańskiego.
Mapa z zaznaczonymi zabytkami romańskimi w Koszycach (katedra św. Elżbiety, kościół dominikanów, hotel Zlatý dukát, wieża Urbana)
Gotyk to nie Twoja bajka?
Gotyckie okna, portale i budowle sakralne wyglądają jakby pięły się w górę. Człowiek mógł się przy nich czuć maluczki, bowiem przytłaczały swoją monumentalnością. Kościół w tym czasie miał już dostatek środków na opłacenie budowniczych, którzy potrafili wywołać efekt „wow”. Naturalną reakcją zwyczajnego człowieka było pochylenie głowy przed gwiaździstym sklepieniem, uznanie swojej małości, wysupłanie z kieszeni grosza na odpusty i odpokutowanie swojej ludzkiej niedoskonałości. Eleganckie wysokie okna i rozety z kolorowymi witrażami w połączeniu z promieniami słońca tworzyły iście królewski spektakl dla śmiertelników. Pinakle, żabki, wykusze, gargulce i ciekawe elementy stylu gotyckiego – poszukajcie ich na fasadzie katedry św. Elżbiety, w podziemnym Muzeum Archeologicznym, w kaplicy św. Michała, przy ulicy Alžbetinej 22 (pinakle), Hlavnej 47 (pozostałości gotyckiej toalety), u dominikanów i franciszkanów. Tylko nie pomylcie gotyku z neogotykiem! Z przewodnikiem na pewno unikniesz wpadki!
Mapa z zaznaczonymi elementami gotyku w Koszycach
Renesans – tego jeszcze nie było… czyżby?
Inspiracje antykiem powróciły już w XV i XVI wieku. Żeby jednak nie obwiniać architektów o to, że nie potrafili sami stworzyć niczego nowego i kopiowali od innych, trzeba zaznaczyć, że włoscy mistrzowie skrupulatnie odtwarzali antyczne wzory, a jak mówi przysłowie, powtarzanie jest matką mądrości. W ten sposób rozsławili renomę włoskich mistrzów i wypromowali włoską kulturę. A co z Koszycami? Ano warto wiedzieć, że małżeństwo ówczesnego władcy Macieja Korwina z pochodzącą z Neapolu Beatrycze Aragońską uzasadniało obecność sprowadzanych z Italii mistrzów renesansu. W porównaniu z Lewoczą i Preszowem, w Koszycach zachowało się mniej dzieł sztuki renesansowej, ale i tak chętnie się nimi podzielimy. Na ścianie kaplicy św. Michała znajduje się podobizna rycerza burgundzkiego Pierra z Roussel, którego szczątki zostały przeniesione spod ołtarza głównego w katedrze św. Elżbiety, gdzie pierwotnie spoczywały. O doskonałości sztuki i techniki malarskiej świadczą kopie obrazów takich mistrzów jak Tycjan czy Rafaello. Kopię Tycjana można podziwiać na obrazie w ołtarzu głównym w kościele dominikanów. Fragment dzieła Raffaella (Santa conversazione) z kolei znajduje się na fasadzie domu przy ulicy Hlavnej 37. Prawdziwy renesans możecie podziwiać w Muzeum Wschodniosłowackim (Východoslovenské múzeum) w dziele renesansowego malarza Albrechta Dürera. Jednym ze świadków wspaniałej renesansowej uczty na pewno jest Dom Lewocki (Levočský dom), w którym w 1626 roku odbyło się wesele Katarzyny Brandenburskiej z księciem Siedmiogrodu Gáborem Bethlenem. O uczcie na dwa tysiące gości z udziałem europejskich monarchów można przeczytać na murach browaru Hostinec z 1542 roku, popijając piwo i racząc się lokalnymi specjałami.
A przy okazji warto wiedzieć, że Pivovar Hostinec według nieoficjalnych źródeł uchodzi za najstarszą słowacką karczmę. Więcej śladów renesansu odkryjesz z przewodnikiem, który wie nieporównywalnie więcej niż Google.
Mapa z zaznaczonymi elementami renesansu w Koszycach
Barok: Trzymajcie peruki, bo wieje!
Jeśli jakieś dzieło jest niemal pozbawione jakichkolwiek linii prostych, wszędzie tylko fale, zaokrąglenia i łagodne linie, a do tego loczki i peruki, a całość przywodzi na myśl pięciopiętrowy tort, to musi być barok. Z barokowymi atlantami, czyli posągami mężczyzn podpierającymi balkon możesz się zetknąć choćby w pałacu Hadik – Barkóczy przy ulicy Hlavnej 48. Siłacze nie są szczególnie rozmowni, dlatego jeśli chcesz pogadać, lepiej wstąp do Regionalnego Punktu Informacyjnego – tu możemy Ci zaproponować oprowadzanie z prawdziwego zdarzenia. Barok możesz podziwiać także w kościele norbertanów, który wcześniej należał do jezuitów – chodzi o mistrzowską iluzję optyczną autorstwa Erazma Schrötta. Barokowy charakter ma także (pierwotnie gotycka) wieża katedry św. Elżbiety, mandorla w katedrze czy Kolumna Trójcy Świętej na Placu Dominikańskim (Dominikánske námestie). A nawet kolumna morowa Immaculata wznosząca się w samym centrum miasta czy elewacje wielu kamienic. Barok w Koszycach najlepiej odkrywa się w doborowym towarzystwie przewodnika.
Mapa z zaznaczonymi elementami baroku w Koszycach
Klasycyzm: po pałacu dla każdego!
Styl artystyczny, który ukształtował się pod wpływem ludzkiej próżności. Po okresie barokowego przepychu powraca surowość, symetria i zamiłowanie do geometrii. Szlachetna prostota klasycyzmu jest silnie zaznaczona w całym historycznym centrum Koszyc. Na wygląd miasta wpłynął imperialny styl cesarza Napoleona, którego żona Maria Luiza, córka cesarza Franciszka, zamieszkiwała w domu przy ulicy Hlavnej 29. To tu dla bezpieczeństwa ulokował ją ojciec, chcąc by pozostawała z dala od Wiednia. Pozostałe dzieci cesarza również mieszkały w Koszycach przy ulicy Hlavnej, pod numerami 48 i 68. Pod numerem 68 nocował także marszałek Kutuzow po przegranej przez wojska cesarskie bitwie pod Austerlitz. Dom Żupny historycznej Żupy Abowsko-Turniańskiej jest doskonałym przykładem elegancji, a obecnie siedzibą Galerii Wschodniosłowackiej. Ten sam architekt zaprojektował zresztą koszycki ratusz mieszczący się przy ulicy Hlavnej 59. Dobrym przykładem klasycyzmu jest również popularny pasaż handlowy znany jako Halmiho dvor, jak i ten przy ulicy Hlavnej 20, z charakterystyczną wonią czekolady, przypraw korzennych i herbaty dochodzącą z wegańskiej restauracji. Jeśli chodzi o architekturę sakralną, koniecznie odwiedź kościół ewangelicki przy ulicy Mlynskiej i zwróć uwagę na kopułę i świetlik. Czy przypadkiem czegoś Ci to nie przypomina? Dokładnie, Rzym! To najpiękniejsza świątynia ewangelicka w całej Słowacji.
Mapa z zaznaczonymi elementami klasycyzmu w Koszycach.
Secesja: swojego Muchy nie mieliśmy, ale secesję mamy!
Wystarczy już geometrii i precyzji! Potrzeba piękna towarzysząca dynamicznemu rozwojowi przemysłu pod koniec XIX wieku zaowocowała fascynacją motywami roślinnymi, kwiatowymi, wszelkimi krągłościami, w tym także kobiecymi kształtami. W Koszycach elementy tego nietuzinkowego stylu można odnaleźć choćby w katedrze św. Elżbiety. Wnętrze świątyni oświetla żyrandol ze szklanymi kwiatami. Duży fresk po lewej stronie katedry przedstawia życie Franciszka II Rakoczego. Prawdziwy miłośnik secesji powinien wybrać się do hotelu Slávia i przy kawie lub wykwintnym obiedzie dokładnie przestudiować fasadę budynku i obejrzeć wnętrza. Secesję w całej okazałości można podziwiać także w architekturze Małej Sceny Teatru Państwowego (Malá scéna Štátneho divadla). Nie zwlekaj i zarezerwuj wycieczkę szlakiem secesji z przewodnikiem.
Mapa z zaznaczonymi elementami secesji w Koszycach
Modernizm: spokojnie, wszystko będzie dobrze!
Pierwsze trzydziestolecie XX wieku nie jest znowu tak odległe. Można by rzec, że mamy z nim pewien kontakt pokoleniowy. Zmiany, jakie zaszły możemy zaobserwować na starych fotografiach rodzinnych i nostalgicznych czarno-białych filmach. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o innowacyjność, łączenie elementów i stylów funkcjonujących w całym wieku dwudziestym aż do współczesności. Architekci tego okresu stawiali na funkcjonalność i użyteczność, a unikali zbędnych ornamentów. Postęp technologiczny, jaki właśnie się dokonywał sprzyjał konkretnym realizacjom. Dzięki Ludwigowi Oelschlägerowi, najwybitniejszemu koszyckiemu moderniście, możemy zauważyć ślady epoki również w Koszycach. Najbardziej uderzającym owocem jego pracy jest hol zabytkowego ratusza, który służył jako sala kina Forum, z czasem przemianowanego na Slovan. Wszystko idzie po myśli twórcy i miejsce to nadal służy jako sala kinowa w czasie festiwalu filmowego i podczas gościnnych występów przyjezdnych teatrów. Dziełem Ludwiga Oelschlägera jest także budynek na rogu ulic Hlavnej i Bačíkovej wzniesiony na potrzeby Izby Przemysłowo-Handlowej. Dla mieszkańców Koszyc zaprojektował także nowoczesną remizę strażacką przy ulicy Požiarnickiej oraz ortodoksyjną synagogę przy ulicy Puškinovej, gdzie znajduje się także Galeria Ľudovita Felda. W czasach, gdy za oceanem wyrastały drapacze chmur, w Koszycach mieszkał architekt Alexander Skutecký, autor projektu ośmiopiętrowego wieżowca na rogu ulic Hlavnej i Pribinovej. W 1930 roku powstał tu pierwszy budynek publiczny w stylu modernistycznym – gmach poczty, telegrafu i Radiojournala. A skoro był pierwszy, to musiał być też największy! Można go podziwiać w niemal niezmienionym kształcie, pomimo tego, że w czasie II wojny światowej spadły na niego aż cztery bomby. Tamtego dnia na Koszyce zrzucono 29 bomb i dokładnie tyle samo było ofiar. Kto zbombardował Koszyce 26 czerwca 1941 roku? Tego do dziś nie wiadomo. Więcej ciekawostek zdradzi Ci autor przewodnika „Po stylach piękna w Koszycach”, Milan Kolcun.
Mapa z zaznaczonymi elementami modernizmu w Koszycach
Realizm socjalistyczny: nieroby do pracy albo precz z kawiarni!
Największy skok demograficzny miasta nastąpił w latach 60. ubiegłego wieku. W Šacu rozpoczęto budowę huty Východoslovenské železiarne. Liczba mieszkańców wzrosła pięciokrotnie i wkrótce przystąpiono do budowy osiedli mieszkaniowych, szpitali, ośrodków kultury, centrów handlowych, przedszkoli i szkół. Urbanistycznym gwoździem do trumny był wielki plan budowy osiedla Ťahanovce, które miało mieć największą gęstość zaludnienia w całej Czechosłowacji. Na szczęście w czasach porewolucyjnych pierwotnego zamysłu nie udało się zrealizować, a bijące w oczy musztardowo-buraczkową kolorystyką osiedle (tak było pierwotnie) wkrótce przestało się rozrastać. Charakterystyczny dla tego okresu jest także Łuk Triumfalny znajdujący się na końcu osiedla, który miał łączyć gotową część blokowiska z planowaną.
Spuścizną tamtej epoki jest również Pomnik Armii Radzieckiej wzniesiony na placu Námestie osloboditeľov oraz domy handlowe Prior i Dargov (pierwotnie miał się nazywać Domino). Ofiarą przemian padło wiele kamienic, luksusowych willi, zabytków i spokojnych uliczek. Najdobitniejszym przykładem socjalistycznego budownictwa jest Biały Dom, w którym mieści się magistrat. Dokładnie naprzeciwko znajduje się inny budynek z epoki, którego bryła przypomina odwróconą piramidę. W centrum zatrzymaj się na moment przy dawnym Domu Kultury ROH i przy Centrum Jumbo. W obu odbywały się mikołajki, to tu chodziło się na filmy i laserowe dyskoteki dla dzieci. A wiedziałeś, że w 1976 roku odbył się tam międzynarodowy turniej brydżowy?
Mapa z zaznaczonymi obiektami socjalizmu w Koszycach
Tereny zielone
Jeśli chcesz uciec od wypełnionego gwarem deptaku, ukryć się w cieniu drzew, w ciszy poobserwować pulsujące serce miasta siedząc na ławce przy rabacie tulipanów, napisać kilka pocztówek do przyjaciół przy grającej fontannie, dokończyć ostatnie strony lektury leżąc na dywanie z trawy lub urządzić piknik – oaza spokoju jest tuż tuż. Jeśli marzy Ci się prawdziwy las, znajduje się on zaledwie 4 km od centrum. Spacerkiem, biegiem, na hulajnodze, rowerem lub komunikacją miejską dotrzesz tam dosłownie w parę minut.
Parki i tereny rekreacyjne:
- Park miejski
- Park przy ulicy Hlavnej
- Park przy fontannie
- Park obok Námestia slobody
- Park Drevný trh
- Park przy ulicy Moyzesovej
- Park Angelinum
- Kasárne/Kulturpark
- Jezioro
- Park leśny Furča
- Las sosnowy
- Las Ťahanovce
- Anička
- Bankov
- Alpinka
- Pod Hradovou
- Park Barčanský
- Hrešná
Ogród botaniczny
ZOO Košice
Skansen archeologiczny Nižná Myšľa www.archeoskanzen.sk
WARSTWY HORYZONTALNE KOSZYC
Jeśli chcesz lepiej poznać Koszyce: przelotem – w powietrzu, przyziemnie – po ludzku albo dogłębnie – pod ziemią, nie wahaj się i odkrywaj jego warstwy horyzontalne. Zacznij od góry. Nie ma to jak widok z lotu ptaka, z perspektywy wieży, punktu widokowego albo kosza balonu. Środkową warstwą – po chodnikach, ulicach i placach – możesz wędrować całymi godzinami. W końcu po to właśnie odwiedziłeś miasto z największym rezerwatem zabytków w Słowacji. Miasto, które jest galerią pod gołym niebem stworzoną dla mieszkańców i turystów. Przemierzaj ulice z książkowym przewodnikiem w ręce lub w towarzystwie przewodnika z krwi i kości, który zna odpowiedzi na wszystkie pytania. Podziemne Koszyce możesz obejrzeć, jeśli zdecydujesz się zejść po schodach Muzeum Archeologicznego przy Dolnej Bramie, przez drzwi więzienia Mikluša (Miklušova väznica) albo przez katedrę św. Elżbiety i Kaplicę św. Michała. Najwięcej o tajemniczych podziemiach Koszyc dowiesz się od przewodnika.
Mapa z punktami w warstwach horyzontalnych
